جشن آب پاشان، آبریزگان

جشن آب پاشان، آبریزگان

محمد ولی تکاسی

[email protected]

مقدمه

جشن ها و برگزاری مراسم سرور و شادی از دیرباز در بین ایرانیان رواج داشته است و به دلایل گوناگون نظیر پیروزی در جنگ ها، هنگام برداشت محصولات باغی و زراعی، لحظات تحویل سال نو(نو سَردِه[1])  و مصادف شدن نام روزها با نام ماه (چهار روز در هرماه) و حتی ریزش نزولات جَوّی علی الخصوص در مناطق خشک، انجام اتفاقات  اجتماعی و سیاسی خاص و غیره  خوش یُمن بوده و به مناسبت های مختلف جشن هایی برگزار می­شدند. مردم در زمان گذشته چهار عنصر آب، باد، خاک و آتش را مَظهر حیات می دانستند. لذا حفظ این چهار عنصر حیات و آلوده نکردن آنها بر هر فرد لازم و واجب شمرده می شد.

نوروز و مهرگان دو جشن بزرگ طبیعی است. یکی در آغاز بهار و یکی در آغاز پاییز. ایرانیان در دورانی از تاریخ مهرگان را آغاز سال می دانستند.در آغاز اسلام نیز در ایران مسلمانان به عید نوروز چون رستاخیز طبیعت بود، همچون سایر اعیاد نیز توجه می کردند.. روایاتی نیز از امام جعفر صادق(ع)  در باره نوروز وجود دارد.تقارن جشن های کوچک چون پنجه کوچک، پنجه بزرگ، گاهنبار ششم، زادروز تولد زرتشت، ایّام فروردگان و جشن سوری بر غنای تاریخی جشن بزرگ نوروز افزودند.

جشن آبریزگان

از جمله مراسمی که همراه نوروز انجام می شود و اغلب موّرخان و نویسندگان به آن اشاره کردند رسم شست و جو، غسل کردن و آب پاشیدن به یکدیگر می باشد. اما این رسم در آغاز تابستان(تیرماه) اولین روز تابستان و یا در تیرروز(سیزدهم) از ماه تیر یعنی جشن تیرگان انجام می شده است.

جشن آبريزگان كه در فصل تابستان و هنگام قلت باران برگزار ميگرديد، در حقيقت نوعي مراسم طلب باران است. و اين جشن از كهن ترين اعياد ملي ايرانيان ميباشد كه از دوره ماد تاكنون برگزار می گردد، و مردم در جشن تيرگان به يكديگر آب مي پاشند. كهن ترين سندي كه در آن از برگزاري جشن تيرگان در دوره ماد اشاره شده تلمود بابل اورشليم است(آندرانيك هويان ، 1390).

تقي زاده در اين مورد چنين مينويسد2 : « در تلمود بابلي، همانگونه كه لازاروس گولدشميت مترجم تلمود بزبان آلماني اشاره كرده، عدد جشنها چهار است، ولي در تلمود اورشليم كه فقط نام سه جشن مادي آمده، اسامي نسبتاً واضح تر است. اين نامها عبارتست از موتردي Mutardi تريسكي Turyaskai ، مهرنيكي Muharanekai كه بآساني ميتوان تشخيص داد كه همان نوسرد تيرگان و مهرگان است و اين مطلبي است كه تاكنون چند نفر از دانشمندان آن را بيان و تأييد كرده اند. چهار جشن ايراني كه در تلمود اورشليم آمده منتهي نام نوروز هم بر سه نام ديگر افزوده شده. اين اسامي عبارتست از متردي ، تريسكي، مهرنيكي و مهرن. دو نام دوم و سوم اشكالي ندارد و بي ترديد همان تيرگان و مهرگان است، و اولي باغلب احتمال كتابت غلطي از مسردي است كه صورتي از نسردي رايج ميان اقوام آرامي زبان بين النهرين بوده است. معني اين هر دو كلمه در آرامي اول سال و آب افشاندن و نيز نوبر خرما است، و مسردي بدون شك همان نوسردي است كه نون آن به ميم مبدل شده.

در دين مزديسني تير نام فرشته باران است كه در ادبيات مزديسني تيشتريه، در زبان پهلوي تيشتر و در فارسي تشتر آمده است . در اوستا يكي از قطعات بسيار دلكش كه تيريشت ناميده شده در نيايش فرشته باران است واز پرتو كوشش اين فرشته است كه زمين پاك اهورائي از بخشايش باران برخوردار می گردد    و كشتزارها سيراب می شود. در تيريشت3 به ستاره تشتر صفت آب آورنده و دارنده نطفه آب داده شده است : كرده 6 «تشتر ستاره درخشان (رايومند) با شكوه (فرهمند) راستويس آب آورنده تواناي مزدا آفريده را خشنود ميسازيم » .

سبب اینکه ایرانیان در روز ششم فروردین (روز خرداد) غسل می‌کنند این است که این روز به هرودا (هئوروتات، خرداد) که فرشته آب است تعلق دارد و آب را با این فرشته مناسبتی است و از این جاست که مردم در این روز هنگام سپیده دم از خواب بر می‌خیزند و با آب قنات و حوض خود را می‌شویند و گاهی نیز آب جاری بر خود از راه تبرک و دفع آفات می‌ریزند. در این روز مردم به یکدیگر آب می‌پاشند و سبب این کار همان سبب اغتسال است. نیز گفته‌اند سبب آنکه ایرانیان در این روز آب به‌هم می‌پاشند این است که چون در زمستان تن انسانی به کثافات آتش از قبیل دود و خاکستر آلوده می‌شود این آب را برای تطهیر از آن کثافات به هم می‌ریزند و دیگر اینکه هوا را لطیف و تازه می‌کند."آدام متز" اذعان می دارد حتی در مصر و در زمان خلفای فاطمی، رسم آتش افروختن، آتش بازی و رسوم آب پاشان در ایام نوروز متداول بوده است.. بیرونی حدود سال 400 از وجود این رسم سخن می گوید. به نوشته وانگ بن تی جهانگرد چینی(983-981 میلادی) که شرق را سیاحت کرد اهالی شهر تورقان(کانتشانگ) ظروفی از نقره یا برنج می ساختند و از آب پر می کردند و به روی هم می پاشیدند. گاه نیز به شوخی با دست می پاشیدند و معتقد بودند که حرارت مزاج را پایین می آورد و دف بیماری می کند. این امر نه تنها در بین مسلمانان بلکه در بین فاطمیان مصر و مسیحیان نیز رواج داشت.در یک متن پهلوی آمده است که دادار هرمزد فرماید: چهار ستاره را بزرگ آفریدم. نخست تیشتر(در اوستا تیشتَریه)، سَدویس(در اوستا سَتَه وَئِسه)، سوم هفتورنگ(در اوستا هَپتو ایرینگه) و چهارم وَتَند است. در زمان شاه عباس نیز اَرامنه صلیبی را به آب زاینده رود انداختند چند جوان شناگر ارمنی فورأ در آب پریده و صلیب را از آب گرفتند و این کار را موجب برکت سرزمین و رونق کشاورزی  می دانستند.

جشن آب پاشان یا آبریزان سیزدهم تیرماه انجام می‌گرفت و جشنی بود باستانی و ریشه در زمان فیروز، جد انوشیروان، داشت. جشن آب پاشان به این دلیل برپا می‌شد که در آن زمان خشکسالی و قحطی پدید آمد و شاه و مردم در این روز دست به دعا شدند و باران خواستند و باران نازل شد و مردم به شادی، آب بر یکدیگر پاشیدند و این مراسم و آیین از آن روز بر جای ماند. چنانکه مردم ایران در این روز آب و گلاب بر یکدیگر می‌پاشیدند و آن را آبریزان، آب پاشان و آب تیرگان نیز می‌گفتند.

اسکندر بیک منشی می‌نویسد: رسم مردم گیلان است که در ایام خمسه مسترقه هر سال که به حساب اهل تنجیم آن ملک، بعد از انقضای سه ماه بهار قرار داده‌اند ودر میانه اهل عجم روز آب پاشان است، بزرگ و کوچک و مذکر و مونث به کنار دریا آمده، در آن پنج روز به سور و سرور می‌پردازند و همگی از لباس عریان گشته، هر جماعت با اهل خود به آب درآمده، با یکدیگر آب بازی کرده، بدین طرب و خرمی می‌گذرانند و الحق تماشای عجیبی است.» او در جای دیگر این آیین را از رسوم «ملوک فرس»، یعنی شاهان ایران، برمی شمرد که شاه عباس نیز آن را شگون می‌گرفت و «سرور افزای خلایق» می‌گردید.

جشن تیرگان در هند، پاکستان و شهرهای یزد و کرمان و جشن وارداوار[2](آب پاشان) در اَرمنستان نیز برگزار می ­شود.

از جشن­های ایرانی که در هند و پاکستان نیز به ویژه در دوران سلاطین غزنوی به بعد به شکل گسترده ای رواج داشتند، جشن آب پاشان، جشن ترکان تیموری و یا عید گلابی(گلاب پاشی) نیز نامیده می شدند.

در پاکستان کاسه ای را پر از آب و گلاب در تزیین سفره نوروزی هنوز مرسوم است. جشن آبریزگان، آب پاشان، نوروز طبری، جشن سَرشوری، آفریجکان و عیدالاغتسال در مآخذ دیگر چندان قدیم نیست و به عهد ساسانیان  مربوط می شود.

در شهرستان رامسر(سخت سر قدیم) نیز رفتن به پنجک گرما(آب گرم معدنی) و غسل کردن،  خوردن دوشاب حلوا و نخوابیدن قبل از تحویل سال جهت پاکی و بیمارنشدن در سال جدید و دید و بازدیدهای نزدیکان در ایّام نوروز نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است که در مقاله ای دیگر با عنوان" پنجک واز، پنجک خواب و پنجک گرما"  از نگارنده به آن پرداخته شده است.

سنّت آب پاشیدن به دنبال مسافر

تموز خدا گیاهان، خدایی زمینی بود که در پیوندی نزدیک با محصولات کشاورزی و گله های گاو و گوسفندقرار داشت. ازدواج وی با ایزد بانوی عشق و باروری و حاصلخیزی در سراسر بین النهرین و خاورمیانه به شیوه های گوناگون در اسطوره ها و قصه ها بیان می شد. تموز، چوپانی زیباست  که در درگیری با گراز کشته می شود(اسطوره آدونیس) و تموز شوهر و دلداده  ایشتار(آناهیتا در اساطیر ایرانی) محسوب می شود. بر طبق یک سنّت کهن هر سال آشوریان نیز برای مشایعت خدای تموز که قرار است به دنیای مردگان(تموز و فصل خشکسالی) رفته  و بهار را باخود به ارمغان آورد به بدرقه و دنبالش آب می پاشند. به دنبال مسافر نیز آب می پاشند تا هرچه زودتر به سلامت از سفر بازگردد. در ایران این سنّت نیز بر جای مانده است و اغلب در شمال کشور به همراه آب پاشی به دنبال مسافر کمی برنج، گندم، ارزن و غیره نیز می پاشند. نام این عمل "نو-سرد-ایل" به معنای "آب پاشیده شده" در راه خداوند است.

تیر(ایزد باران ، ستاره تیشتر ،شعرای یمانی)  

تیر، نام چهارمین ماه سال و روز سیزدهم هر ماه در گاه شماری اعتدالی خورشیدی است. در اوستا تیشریه، در پهلوی تیشتر و در فارسی صورت تغییر یافته آن یعنی تیر گفته شده که یکی از ایزدان است و به ستاره شعرای یمانی اطلاق می شود. فرشته مزبور نگهبان باران است و به کوشش او زمین پاک ،از باران بهره مند می شود و  کشت زارها سیرآب می گردد. تیشتر رادر زبان های اروپایی "سیریوس" خوانده اند. هر گاه تیشتر از آسمان سر بزند و بدرخشد مژده ریزش باران می دهد. در چرخه‌های بلند مدت هواشناسی ایران بیشترین تبخیر و كمترین بارش در تیر ماه روی می‌دهد، ولی به هر روی نم بارانی می‌بارد. از سوی دیگر ستاره تیر در این هنگام طلوع می‌كند كه ستاره‌شناسان ایران باستان آن را قَرین باران می‌دانستند. به نظر می رسد همین نكته اندیشه شاعرانه پیشینیانمان را به آفریدن اسطوره ایزد تیر رهنمون شده باشد. در این اسطوره ایرانی دیو "اَپَ ‌ئوشه" آب‌ها را بخار و در آسمان زندانی می‌كند. ایزد "تیر=تیشتر" پس از كشمكش‌های بسیار این دیو را شكست می‌دهد لذا باران و ریزش نزولات جوی آغاز می­گردد.

اگر چه در طی سالیان اخیردر اثر دخالت انسان در کار طبیعت با گرم شدن تدریجی زمین و بروز پدیده های جوی ناهمگون با طبیعت نظیر اِل نینو(جریان آبهای گرم اقیانوسی) و لانینا(جریان آبهای سرد اقیانوسی) و اسامی علمی دیگر[3] آب و هوا ی کشور دچار شرایط نه چندان مناسبی شده است چنانکه ما در سال 1392 شمسی بارش برف سنگین در غرب مازندران و شهرستان رامسر را شاهد بودیم. لزوم برگزاری این جشن ها جهت توجه دادن مردم و مسئولین در پاسداشت آب بیشتر از پیش احساس می­ گردد.

جشن تیرماسیزده(لهجه گیلکی رامسری: تیرمَه سینزَه)

تیرماه دیلمی و تبری مصادف با نیمه آبان تا نیمه آذر شمسی است. شامگاه دوازدهمین روزآبان ماه شمسی، مراسم تیرماه سیزده (جشن تیرگان،آبریزان) به  بهانه طلب باران، تطهیرشدن از پلیدی ها مردم دور هم جمع می شوند.

هوشنگ پور كريم در مطالعاتي كه در دهكده سما [4]بعمل آورده در مراسم عيد نوروز و جشن هاي باستاني سما     مي نويسد : سمائي ها يك جشن ديگر هم دارند كه آنرا با ماههاي خودشان تطبيق مي دهند. اين جشن را «تيرماه سيزده» مي نامند و هر ساله در شب سيزدهم تير ماه خودشان برگزار ميكنند. در اين شب، هر چند خانواده، در خانه اي به شب نشيني جمع ميشوند و فال حافظ ميگيرندو بچه ها و نوجوانان در خانه ها دستمال مي اندازند و صاحب خانه ها در آن دستمال براي بچه ها كه نبايد شناخته شوند كلوچه و آجيل مي پيچند. همان شب، پيش از خواب نوجوانان در چند دسته، توي كوچه ها راه مي افتند، و يكي شان كه خودش را لال نشان مي دهد تركه اي به جان هر يك از افراد خانه مي مالد كه آن تركه را اهل «سما» تبرك می دانند .

یكي ديگر از نقاطي كه مورد مطالعه قرار گرفته و برگزاري جشن تيرگان در آن منطقه مشاهده گرديده دهكده يوش[5] مي باشد. اين دهكده بوسيله سيروس طاهباز مطالعه شده و او از «تيرموسيزه» بعنوان جشن اختصاصي اهالي يوش ياد ميكند و مراسم جشن در يوش و سما همانند هم است با اين تفاوت كه سالي كه طاهباز دهكده يوش را مورد بررسي قرار داده است جشن تيرگان در بيستم آبان ماه برگزار مي گرديده و علت آنرا هم توضيح داده است كه سال ايراني سيصد و شصت و پنج روز تمام و بدون كسر اضافي حساب مي شد و چون سال شمسي حقيقي كسري علاوه دارد و با كسور اعشاري قريب 2422/365 روز است لذا سال ايراني در هر چهار سال يكروز و بطور دقيقتر در هر 128 سال 31 روز نسبت به سال حقيقي فرق مي­كند و كمتر است.

در این جشن با اجرای مراسم خاصی به همراه خواندن دوبیتی های باباطاهر، اشعار امیر پازواری و غیره درابتداء نیّت می کنند، سپس کلید یا انگشتری را داخل کوزه می اندازند.اگر اشعار خوانده شده بعد از در آوردن کلید از داخل کوزه موافق با نیّت آنان بود، حاجت خود را قابل برآورده شدن می یابند. همچنین در مراسمی به نام  "(کیلی (کلید) دَرگِتِن"، با انبر(ماشه) به جلوی درب خانه همسایه ها رفته، چشم ها را بسته و نوک دو انگشت خود را در گوش ها فرو می­کنند و بعد برمی دارند. سپس به حرف های افراد خانه گوش می دهند. اولین حرفی که از خانه همسایه  می شنوند جوابگوی نیّت آنان است.

در مراسم تیرماه سیزده تبری(مطابق با شباهنگام 12 آبان ماه شمسی)  در شهرهای شمالی کشور از جمله رامسر و لنگرود چند سالی است که با همّت مردم محلی و انجمن های غیردولتی نظیر سَمَن رامسر وآقای میثم نوائیان ، آقای صفر رمضانی و دیگر گیلک زبانان این رسم کهن و آیین پاسداشت آرش کمانگیر با برگزاری مراسم جشن و سرور در شهرهای لنگرود، اشکورات رودسر، رامسر ، تنکابن و .... همراه می شود. این جشن برای زنده نگهداشتن سنّت های قدیمی و ماههای گیلکی در گاهشمار دیلمی( و طبری) انجام می شود[6].

منابع مورد استفاده:

1-بیست مقاله تقي زاده، تعليقات برگاه شماري در ايران قديم. صفحه 531.

2-بیرونی، ابو‌ریحان. ۱۳۵۲(390هجری قمری). آثار الباقیه عن القرون الخالیه، ترجمه‌ی علی اکبر دانا سرشت ، تهران. انتشارت ابن سینا.

3-پاینده، محمود.1366.فرهنگ گیل و دیلم.انتشارات سپهر ،تهران.

4-تکاسی، محمد ولی. 1395. مقدمه ای در نامگذاری ماههای ایران(و تقویم های محلی). انتشارات فرهنگ.کرمان.

5-خاتمی ،عیسی.1387. نگاهی به تقویم گالشی و جشن تیرمه سینزه.انجمن دوستداران میراث فرهنگی سخت سر. چاپخانه هویزه.

6- رضی، هاشم. 1383(چاپ دوم). جشن های آب(نوروز، سوابق تاریخی تا امروز). جشن های تیرگان و آب پاشان، آبریزگان. نشر گلبان. تهران.

7-مرادی غیاث آبادی، رضا.1386. نوروزنامه(پنجاه گفتار در زمینه پژوهش های ایرانی).تهران،انتشارات نوید شیراز.